حاج اسدالله معرفت معروف به اسدالله خامنه از پایه گذاران سیستم آموزش و پرورش مدرن در ایران که در سال ۱۲۱۷ خورشیدی در شهر خامنه استان آذربایجان شرقی متولد شد. او در جواني به همراه دو برادرش براي كسب و كار عازم كشور روسيه مي شود و بدليل فعاليتی كه از خود بروز می دهد در اندك مدتی يكی از تجارخوشنام و معتبر پطروسكه می شود.

با تجربیات و دانشی که اسدالله خامنه از سفرهای و تجارت‌های خود به دست آورده بود، او به عنوان یکی از پیشروان در بهبود و توسعه سیستم آموزشی کشور ایران شناخته شد. اسدالله خامنه با ایده‌های نوآورانه و ارزش‌های انسانی، به عنوان یکی از موسسین رهنمودهای برجسته در زمینه آموزش و پرورش شناخته شد و به ارثیه ارزشمندی برای نسل‌های آینده ایرانیان ایجاد کرد.

با تجربیات و دانشی که اسدالله خامنه از سفرهای و تجارت‌های خود به دست آورده بود، او به عنوان یکی از پیشروان در بهبود و توسعه سیستم آموزشی کشور ایران شناخته شد. اسدالله خامنه با ایده‌های نوآورانه و ارزش‌های انسانی، به عنوان یکی از بنیانگذارن برجسته در زمینه آموزش و پرورش شناخته شد و به ارثیه ارزشمندی برای نسل‌های آینده ایرانیان ایجاد کرد.

با وجود اینکه خودش سواد نداشت، مشاهده مدارس روسیه، ذهنش را به شدت درگیر کرده بود. وضعیت مکاتب آن دوران بسیار نامناسب بود علوم مدرن در آن دوران آموزش داده نمی شد.

معرفت دریافت که تفاوتی میان کودکان ایرانی و کودکان اروپایی وجود ندارد و دلیل پیشرفت کشورهای غربی، توجه زیاد آنها به مقوله آموزش است. وی به این نتیجه رسید که برای پیشرفت کسب و کارهای کشور، آموزش مهمترین رکن است. خصوصاً اگر این آموزش از کودکی ارائه شود. بنابراین به این فکر افتاد که در وطن خودش مدارسی مدرن شبیه به روسیه را بنا کند.

اولین مدرسه در شهر خامنه استان آذربایجان شرقی توسط حاج اسدالله معرفت در سال 1275 خورشیدی که همزمان با دوره پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار بود بنا شد. مدرسه دوم در سال ۱۲۷۷ در شهر مشهد و سومین را در پطروفسکی روسیه که در آن زمان جزئی از خاک ایران بود برای فرزندان ایران زمین احداث کرد. در دوره این پادشاه قحطی و نابسامانی کشور سبب شد تا صد‌ها هزار نفر از شهر‌های شمالی کشور، به مناطق مختلف قفقاز شمالی و جنوبی مهاجرت کردند.

همچنین برای دانش آموزان لباس متحدالشکلی با کمربندی به عبارت «مدرسه معرفت خامنه» فراهم کرد. از جمله کار‌های خاصی که در مدارس معرفت انجام می‌شد این بود که آموزگاران شاگرد‌های برتر را با دادن کارت آفرین ترغیب و تشویق می‌کردند. همچنین در مدرسه در کنار درس‌های عادی آموختنی‌های نظامی نیز با کمک تفنگ و فشنگ چوبی داده می‌شد.

تأمین مالی مدارس من جمله هزینه دفتر و کتاب دانش آموزان و حقوق معلم‌ها برعهده حاج اسدالله معرفت بود و او برای استمرار این امور پس از مرگ خود، چند باب مغازه وقف کرد تا با درآمد آن‌ها مدارس همچنان پابرجا و برقرار بمانند.

مدرسه معرفت در سال ۱۳۰۵ خورشیدی با نام نثار و به عنوان یک مدرسه دولتی به کار و فعالیت خود ادامه داد. مکان مدرسه در طول این سال‌ها تغییر نکرد، ولی از سال 1349 خورشیدی مدرسه نوسازی و پس از چند سال مدرسه راهنمائی حاج اسدالله معرفت نام نهاده شد.

اولین آموزگارانی که در مدرسه معرفت مشغول به کار بودند: میرزا حبیب معرفت (اولین مدیر مدرسه)، مشهدی محمدعلی ایمانی نوبر، ملا هاشم وایقانی، میرزا ابراهیم تبریزی و آقا بالا محمودی معلم ورزش و…  از اساتید مطرح این مدرسه می توان به آیت الله سید جواد خامنه ای (پدر رهبر انقلاب) و شیخ محمد خیابانی اشاره کرد.

از دیگر اقدامات حاج اسدالله معرفت خامنه با کمک دو برادر خود کربلایی لطف الله و کربلایی مجید، از ۱۳۱۰ قمری تاسیس چندین مرکز عام المنفعه در داغستان روسیه بوده است طبق منابع مکتوب و اسناد موجود در موزه حاج اسدالله در شهر خامنه، این برادران از ۱۳۱۲ق (تاریخ اولین کتیبه) یک مسجد، یک مدرسۀ دخترانه، مهمانسرا، درمانگاه و تجارتخانه در پطروفسک روسیه تاسیس می کنند.

برادران معرفت، مدرسه هایی نیز به سبک جدید در شهرهای مشهد، رشت و خامنه تاسیس نمودند و با انتقال روش های نـوین آموزش و پرورش به ایران، خدمات گرانسنگی انجام دادند.

حاج اسدالله معرفت بعد از تاسيس مدرسه، نظام ‌نامه ‌ای هم تنظيم كرده كه می‌توان آن را اولين اساسنامه آموزش و پرورش كشور قلمداد كرد. اين نظام‌ نامه مشتمل بر مقدمه و ۱۰ فصل است كه موسس مدرسه تمام تكاليف و وظايف اوليای مدرسه و دانش‌آموزان را در آن مشخص كرده است.

در اين نظام‌ نامه براي اولين بار بحث تنبيه از برنامه آموزشی مدارس حذف و تشويق جايگزين آن شد. در فصل سوم نظام‌نامه معلم از چوب زدن شاگردان در كلاس درس منع شده و در فصل هشتم دادن امتياز و تشويق چون بليت‌ آفرين و ورقه امتياز به شاگردان امر شده است. همچنين در اين نظام‌نامه براي اولين‌بار روزهاي تعطيل مانند جمعه، اعياد غدير، قربان، فطر و… مشخص شده است.

در فصل چهارم نظام‌ نامه آمده است: شاگردانی كه از 7 سال كمتر و 14 سال بيشتر بوده يا به امراض مسری دچار شده باشند، از پذيرش در مدرسه منع خواهند شد. همچنين اگر دانش‌آموز زودتر از موعد مقرر 3 ساله بخواهد از مدرسه خارج شود، بايد جريمه پرداخت كند.

اولین دانشگاه امروزی ایران که دارالفنون نام داشت، در سال۱۲۳۰ خورشیدی توسط وزیر اول وقت یعنی امیرکبیر در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار برای آموزش علوم و فنون جدید در تهران تأسیس شده بود. دارالفنون، نخستین دانشگاه مدرن ایران است.
در ادبیات دوران قاجار، حتی به دانشگاه‌های خارجی هم دارالفنون گفته می شد. اما با این وجود تا زمان تاسیس مدارس معرفت، مدارس امروزی در ایران وجود نداشت.

مدرسه معرفت در فهرست آثار ملی ایران که مجموعه‌ای از آثار تاریخی است به ثبت رسید. تاكنون حدود ۳۰۰ سند با ارزش و تاريخی درخصوص مدرسه معرفت گردآوری شده كه در فهرست آثار ملی ايران به سازمان ميراث فرهنگی موجود است. مدرسه معرفت در داخل و خارج کشور، بازمانده از این مرد بزرگ است. اما میراث اسدالله معرفت، تلاش وی در توزیع علم در میان ایرانیان است.

حاج اسدالله معرفت به همراه دو برادر خود علاوه بر احداث چند مدرسه در شهر‌های مختلف ایران، موفق به تاسیس چندین بنیاد عام‌المنفعه در زمینه‌های آموزشی و مسجد در ماخاچ قلعه، دربند و بویناکس از شهر‌های قفقاز شمالی روسیه می‌شوند.

حاج اسدالله معرفت در سال 1293 شمسی در سن 76 سالگی از این دنیا رخت بربست و به وصیت خودش جسدش به یک از اماکن مذهبی و مزارهای مقدس عراق حمل و در آنجا به خاک سپرده شد.

اسدالله معرفت تأثیر عمده‌ای بر سیستم آموزش و پرورش مدرن در ایران داشت که شامل موارد زیر است:

تأسیس مدارس جدید: او به راه‌اندازی مدارس نوین و مدرن در ایران پرداخت و تلاش کرد تا دسترسی به آموزش را برای همه اقشار جامعه فراهم کند.

نوآوری در روش‌های تدریس: معرفت به روش‌های تدریس نوین توجه ویژه‌ای داشت و سعی کرد تا از تکنیک‌های آموزشی مبتنی بر فعالیت و مشارکت استفاده کند.

توسعه برنامه‌های آموزشی: او به اصلاح و بهبود برنامه‌های درسی پرداخت و تلاش کرد تا محتوای آموزشی متناسب با نیازهای روز جامعه باشد.

توجه به آموزش معلمان: او به آموزش و بهبود مهارت‌های معلمان اهمیت زیادی داد و برنامه‌های آموزشی برای ارتقاء توانایی‌های تدریس معلمان را توسعه داد.

گسترش تحصیلات عالی: او به تأسیس دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کمک کرد و به این ترتیب زمینه‌های بیشتری برای آموزش عالی در کشور فراهم نمود.

ترویج علوم انسانی و اجتماعی: معرفت به گسترش علوم انسانی و اجتماعی در برنامه‌های درسی توجه کرد و تلاش کرد تا تفکر انتقادی و خلاقیت را در دانش‌آموزان پرورش دهد.

تقویت زبان و ادبیات فارسی: او به تقویت زبان و ادبیات فارسی در نظام آموزشی اهمیت داد و سعی کرد تا ادبیات را به عنوان یک ابزار فرهنگی و آموزشی معرفی کند.

ایجاد بسترهای مناسب برای یادگیری: معرفت به تأسیس مراکز آموزشی و کتابخانه‌ها پرداخت تا فضاهای مناسب برای یادگیری و مطالعه فراهم شود.

توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی: او سعی کرد تا نظام آموزشی را با نیازهای اجتماعی و فرهنگی کشور همسو کند و به تربیت شهروندانی مسئولیت‌ پذیر و آگاه بپردازد.

منابع

پایگاه اطلاع‌ رسانی شهرداری خامنه

سازنده اولین مدارس مجانی به شیوه نو در ایران: لغت‌نامه دهخدا

موسسه مرکز مطالعات ایران و اورسیا

سید علی آذری، قیام شیخ محمد خیابانی با مقدمه سعید نفیسی. انشارات صفی علیشاه، ۱۳۲۹، تهران

ناهیدی آذر، عبدالحسین، جنبش آزادیستان، شیخ محمد خیابانی، تبریز، نشر اختر تبریز، شابک: ۹۶۴۳۵۰۵۵۲۹ سال ۱۳۷۹ خورشیدی