تولد و خانواده
در سال 1316 در شهر شبستر واقع در استان آذربایجان شرقی در خانواده ای روحانی دیده به جهان گشود. پدرش آیت‌الله میرزا کاظم از فقها و علمای بزرگ خطه آذربایجان به شمار می‌آمد. به گفته آیت‌الله محسن مجتهد شبستري، تا جد پنجم ایشان از سلسله روحانيت بوده‌اند.
آیت‌الله محسن مجتهد شبستری در سال 1339 با یک خانواده شبستری وصلت کرد. پدر همسر ایشان مرحوم سید زین‌العابدین صفی‌زاده از بازاریان و معتمدین مردم بود. حاصل این ازدواج، سه پسر به نام‌های جواد، مهدی و محمدهادی و یک دختر است.
تحصیلات و اساتید
آیت‌الله مجتهد شبستری تحصیلات ابتدایی را در همان زادگاه خود پشت سر گذاشت. در سن نُه سالگی و بعد از آنكه پدرش مدرسه علمیه را در تبریز بنیان نهاد، به آنجا رفت و به مدت دو سال در این مدرسه به تحصیل پرداخت. پس از درگذشت پدرش به شبستر بازگشت و دوره دبیرستان را در آنجا به پایان رساند. او به یاد می‌آورد:
«در مدت حضور در مدرسه عملیه تبریز تا حدودی مقدمات عربي را آموخته بودم و در شبستر به موازات اينكه دبیرستان می‌رفتم نزد یکی از علما به نام حاج میرزا رسول که مقیم شبستر بود مقدمات عربی را تحصیل کردم. از محضر آیت‌الله شیخ نصرالله شبستري نیز استفاده نمودم و احکام و کتاب عروةالوثقی را پيش ايشان آموختم. آقا شیخ نصرالله مقدمات صرف و نحو عربی و عروةالوثقی را بطور خصوصی تدریس می‌کرد. وی از نجف برگشته بود و چند سالی در شبستر ساکن شد و اواخر عمر به تبریز رفت.»
سپس برای تحصیل علوم حوزوی، در سال 1332 عازم حوزه علمیه قم شد و تحصیلات علوم دینی را تا مدارج عالی طی کرد. وی در کلاس درس خارج فقه و اصول حضرات آیات: سید حسین بروجردی، میرزا هاشم آملی، امام خمینی(ره)، سیدمحمد محقق داماد و سید محمدرضا گلپایگانی، شرکت کرد. فلسفه و تفسیر را نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی آموخت. همچنین در جلسه‌های درس اخلاق آیت‌الله حسین فاطمی قمی و آیت‌الله شیخ عباس تهرانی شرکت می‌کرد.
آیت‌الله مجتهد شبستری درباره کلاس‌های درس آیت‌الله العظمی بروجردی می‌گوید: «موفق شدم يک سال در درس خارج آیت‌الله العظمی بروجردي شرکت کنم؛ سال‌های آخر عمرشان بود که بحث قضا و شهادات را می‌گفتند. گوش‌هایشان یک مقدار سنگین شده بود و اگر کسی در کلاس به ایشان اشکال می‌کرد باید خیلی تکرار می‌کرد تا بشنوند؛ ولی مرتب به مسجد اعظم، همان مسجدی که ساخته بودند، تشریف می آوردند. ابتدا بالاسر حضرت معصومه(س) تدریس می‌کردند و بعد که مسجد اعظم ساخته شد به آنجا تشریف آوردند. حدود یک سال از محضر ایشان استفاده کردم تا اينكه به رحمت خدا رفتند.»
مرحوم مجتهد شبستری درباره کلاس‌های درس امام خمینی(ره) نیز می‌گوید: «از آن زمانی که به درس ایشان می‌رفتم روز به روز ارتباط و ارادت من بیشتر می‌شد و تا مدتی که ایشان در قم بودند به درس خارج ایشان می‌رفتم. امام(ره) هم از نظر بیان و هم از نظر تحقیق، شجاعت، طرز فکر و انقلابی بودن، بی‌نظیر بودند. جاذبه فوق العاده‌ای داشتند و بیشتر طلاب و فضلایی که اهل تحقیق بودند در درس ایشان شرکت می‌کردند.»
از دیگر اساتید ایشان در قم می‌توان به آیات: حاج سید جواد خطیبی، ستوده اراکی، مشکینی، مکارم شیرازی، میرزا محمد مجاهدی، شریعتمداری، سلطانی، شیخ جواد جبل عاملی و … اشاره کرد.
مرحوم آیت‌الله مجتهد شبستری با بهره‌مندی از اساتید برجسته حوزه، به زودی توانست به درجه اجتهاد برسد. وی در زمان حضور در حوزه علمیه قم و پس از آن در تهران و تبریز به تدریس علوم مختلف حوزوی و پرورش شاگردان پرداخت.
آشنایی با امور سیاسی
آیت‌الله مجتهد شبستری که خاطره فعالیت‌های سیاسی و مباراتی پدر را در تبریز به یاد داشت، از بدو ورود به قم، با حضور در منبرهای انقلابی شهید نواب صفوی، با سیاست بیشتر آشنا شد. او خود در اینباره می‌گوید: «در اوایل ورودم به قم، با امور سیاسی تا حدی آشنا شدم. مرحوم نواب صفوی و مرحوم واحدی به قم می‌آمدند و من که طلبه نوجوانی بودم به این دو بزرگوار ارادتمند شدم. مرحوم نواب صفوی در مسجد امام سخنرانی می‌کرد. روی عرشه منبر می‌ایستاد و سخنرانی آتشینی ایراد می‌کرد…»
همگام با نهضت امام
آیت‌الله شبستری که از دوران حضور در قم با امام خمینی آشنا شد، در جریان انقلاب اسلامی حضور فعالی داشت. وقتی امام عید نوروز سال 1342 را عزای عمومی اعلام کرد، وی نیز به تبعیت از ایشان با صدور اعلامیه‌ای در شبستر اعلام کرد که «امسال عید نداریم.» او به یاد می‌آورد وقتی این اعلامیه‌ها در شبستر خبرساز شد، «از طرف دستگاه و یاد آدم های ترسو می‌آمدند و می‌گفتند این اعلامیه از طرف شماست و ممکن است عوارضی داشته باشد؛ اما من گوش نمی‌کردم و راه خودم را می‌رفتم.» در همین هنگام که ایشان در شبستر مشغول روشنگری و فعالیت‌های انقلابی بودند، به گفته خودشان «چند بار از طرف دولت و ژاندارمری» به سراغ ایشان رفتند و تذکر دادند.
آیت‌الله مجتهد شبستری که دائما بین تبریز و قم در سفر بود، یکی از استوانه‌های نهضت در شبستر محسوب می‌شد. آن مرحوم در سال‌های نخستین نهضت اسلامی، در اغلب بزنگاه‌های تاریخی حضور داشت. مثلا در جریان سخنرانی امام خمینی(ره) علیه لایحه کاپیتولاسیون، او نیز پای منبر امام(ره) بود و به یاد می‌آورد: «حضرت امام(ره) در منزل خود در اتاق جلوی پنجره روبروحیاط نشسته و بلندگو مقابلش بود. حیاط و کوچه‌های مجاور مملو از جمعیت بود. من در اتاقی که امام سخنرانی می‌کرد در ردیف دوم یا سوم نشسته بودم که ایشان آن سخنرانی معروف را ایراد کردند.»
فعالیت‌ها و مبارزات آیت‌الله مجتهد شبستری، بعد از تبعید امام خمینی(ره) نیز ادامه داشت. او از سال 1348 به دعوت گروهی از تبریزیان مقیم تهران به پایتخت آمد و درمسجد علی‌ابن‌ابی‌طالب واقع درخیابان سهروردی اقامه نمازجماعت داشت.
او پس از این دوباره به قم بازگشت و چندی بعد در سال 1353، بار دیگر عازم تهران شد و این بار در مسجد «طلاچیان» به تدریس علوم دینی و نیز ارشاد مردم پرداخت و ضمن تفسیر و توضیح نهج‌البلاغه، مطالب سیاسی را نیز بیان می‌کرد.
مرحوم مجتهد شبستری درباره فعالیت‌های خود در مسجد طلاچیان می‌گوید: «یکی از برنامه‌های من در مسجد طلاچیان این بود که هفته‌ای دو بار برای جوانان تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه می‌گفتم. ضمن تفسیر و توضیح خطبه‌های نهج‌البلاغه مطالب سیاسی را نیز بیان می‌کردم و به پرسش‌های مختلف پاسخ می‌گفتم.»
با حضور مرحوم مجتهد شبستری، مسجد «طلاچیان» به مرکزی برای انقلاب تبدیل شد به طوری که با اوج گیری انقلاب، راهپیمایی‌های منطقه شش از آنجا آغاز می‌شد. مرحوم شبستری با روشنگری به جوانان، تشکیلاتی برای مبارزه در آن منطقه ایجاد کرد که این تشکیلات در توزیع اعلامیه‌های امام(ره) و مراجع و نیز شکل‌دهی به تظاهرات و راهپیمایی‌ها فعال بودند.
به گفته خود ایشان: «در دوران انقلاب، با مشارکت و یاری جوانانی که در این کلاس‌ها حاضر می‌شدند اعلامیه‌های امام(ره) را در سراسر منطقه سهروردی و اطراف آن پخش می‌کردیم. لذا مسجد طلاچیان برای شروع راهپیمایی‌ها و توزیع بیانیه‌هایی که تنظیم می‌شد، تقریبا تبدیل به مسجد مادر شده بود. در ماه‌های محرم و صفر نیز وعاظ انقلابی را دعوت می‌کردم تا در مسجد سخنرانی کنند.» این حرکت‌ها موجب تقویت ارکان در آن نقطه از تهران مبارزه می‌شد.
در همان سال‌ها به تدریج تشکُل روحانیت مبارز تهران نیز بنیان نهاده شد و جلسات آن تشکیل گردید. از همان هنگام آیت‌الله شبستری نیز در کنار آیات شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید باهنر، شهید مفتح، مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی و سایر بزرگان در این تشکل فعالیت می‌کرد. جامعه روحانیت مبارز از سال 52 و 53 به طور غیرمنسجم تشکیل شده بود اما با پیشنهاد شهید مطهری، تشکلی تحت عنوان جامعه روحانیت مبارز تهران با جلسات مرتب از سال 1356 رسمیت یافت.
به گفته مرحوم مجتهد شبستری: «در جلسات شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز که با حضور حضرات آقایان مطهری و بهشتی و سایر بزرگان تشکیل می‌شد، بیشتر بحث‌ها مربوط به امور مهم سیاسی و انقلاب بود.» البته بحث‌های علمی هم در این جلسات مطرح می‌شد.
آیت‌الله مجتهد شبستری که به تحصیل در مدرسه حجتیه قم با آیت‌الله سید علی خامنه‌ای آشنا شده بود، در جلسات جامعه روحانیت مبارز بیش از پیش با ایشان انس گرفت و به گفته خودش از این زمان «ارادت حقیر به معظم له و لطف ایشان به من افزون گشت.»
آیت‌الله شبستری به سبب فعالیت‌های انقلابی در دوران مبارزه، بارها توسط مأموران ساواک احضار و بازداشت شد. مثلا در ماه رمضان سال 56، پس از جلسه مهم جامعه روحانیت مبارز در منزل شیخ علی اصغر مروارید، ساواک جمعی از اعضای این تشکل را بازداشت کرد که آیت‌الله مجتهد شبستری نیز در میان آنان بود.
در پی این دستگیری، نماز جماعت آقایان در تهران به تعطیلی کشید و همین موضوع نیز در سطح شهر خبرساز شد. حتی خبر دستگیری آقایان مجتهد شبستری، ایروانی و خسروشاهی به تبریز هم رسید و با اعتراض مردم و بازاریان همراه شد. همین موضوع باعث شد دولت عقب نشینی کرده و دستور آزادی آن افراد را صادر کند.
با اوج گیری انقلاب، فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله مجتهد شبستری نیز بیشتر شد. به هنگام تحصن علما در دانشگاه تهران در بهمن 57، او نیز در میان متحصنین حضور داشت. او می‌گوید: «جامعه روحانیت، تحصن در دانشگاه را راه اندازی کرد و البته شهید بهشتی پیشگام بود. در این تحصن من نیز حضور داشتم.» آن مرحوم به هنگام ورود امام(ره) به کشور، خود را به فرودگاه رساند و در مراسم استقبال از امام(ره) حاضر شد.
با ورود امام خمینی(ره) به کشور و استقرار ایشان در مدارس رفاه و علوی، آیت‌الله مجتهد شبستری نیز اغلب در آن مدارس حضور داشت و در امر مبارزه فعالیت می‌کرد. روز 21 بهمن 57، پس از دستور صریح امام(ره) مبنی بر شکستن حکومت نظامی، آیت‌الله مجتهد شبستری نیز خود را میان مردم رساند و آنان را به مبارزه و ایستادگی تشویق کرد. خود نیز دوشادوش مردم در تظاهرات حاضر بود.
فعالیت‌ها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
آیت‌الله مجتهد شبستری پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدتی مسئولیت کمیته انقلاب را در منطقه شش تهران عهده‌دار بود و سپس به نمایندگی از مردم تهران وارد مجلس شورای اسلامی شد. با شروع کار مجلس و آغاز فعالیت کمیسیونهای مختلف، به عضویت کمیسیون جهاد سازندگی درآمد. کمیسیون جهاد سازندگی پس از دو سال که به طور مستقل کار می‌کرد در کمیسیون دیگری به نام کمیسیون نهادهای انقلاب ادغام شد.
وی در اواخر دوره مجلس اول به عضویت کمیسیون بازرگانی (اقتصاد) درآمد. آیت‌الله شبستری همچنین نمایندگی مردم تهران در ادوار دوم، چهارم و پنجم مجلس شورای اسلامی را نیز در کارنامه دارد. وی در این دوران سمت ریاست کمیسیون اقتصاد را برعهده داشت.
در دوران جنگ تحمیلی، افزون بر فعالیت‌هایی که وظیفه نمایندگی مجلس در حمایت از رزمندگان اقتضا می‌کرد، در بخش پشتیبانی‌های مردمی و گردآوری کمک‌های نقدی، غیرنقدی و فرستادن آنها به جبهه ها تا حد توان جدی و فعال بود. در همین دوره یک بار منافقین در پی ترور وی برآمدند که آن توطئه پیش از اجرا کشف شد و نقشه منافقین به هم ریخت.
آیت‌الله شبستری همچنین چندین دوره به نمایندگی از مردم آذربایجان شرقی به عضویت مجلس خبرگان رهبری درآمد و عضو کمیسیون تحقیق خبرگان رهبری شد. وی عضویت و ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) را نیز در کارنامه دارد. آیت‌الله شبستری در سال 1371 سرپرستی روحانیت جنوب غرب تهران را عهده‌دار شد.
مجتهد شبستری از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۶ش نماینده ولی فقیه و امام جمعه تبریز بود و پس از ۲۲ سال به‌علت بیماری از این منصب کناره‌گیری کرد و در تهران ساکن شد.
دیگر مسئولیت‌ها و فعالیت های او عبارتند از:
ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت از آبان ۱۳۹۱ تا مرداد ۱۳۹۸ش
چهار دوره نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای اسلامی (مجالس اول، دوم، چهارم و پنجم)
نماینده استان آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان رهبری (دوره‌های اول، دوم، سوم و چهارم)
ریاست کمیسیون اقتصاد در دوران نمایندگی مجلس شورای اسلامی
عضو شورای مرکزی و عضو هیأت داوری جامعه روحانیت مبارز
عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام (۱۳۹۶ش)
سخنرانی در حسینیه اهل‌بیت شهر سن‌پترزبورگ و دیدار با مسلمانان در محرم (۱۳۹۷ش)
تألیفات
1.تفسیر سوره جمعه و منافقون
2.کتاب عبادالرحمن با ویرایش جدید
3.تجلی نور
4.ولایت فقیه استمرار ولایت امامان علیه السلام
5.نگرشی تفسیری بر سوره ی حمد و اخلاص
6.نگرشی بر فرهنگ عمومی در جامعه اسلامی
سخنان مهم آیت الله شبستری درباره انتخاب آیت الله خامنه ای به عنوان رهبری
آیت الله محسن مجتهد شبستری کم و کیف موضوع شورایی شدن بحث رهبری در مجلس خبرگان را تشریح کرد و اظهار داشت: در جلسه‌ای که بعد از ارتحال امام تشکیل شد، در 14 خرداد مجلس خبرگان تشکیل و بعد از قرائت وصیت‌نامه الهی سیاسی امام توسط مقام معظم رهبری که آن زمان رئیس‌جمهور بودند، بحث به انتخاب رهبر رسید. چون در قانون اساسی آن زمان تجدیدنظر نشده بود و در تجدیدنظری که انجام گرفت، عنوان شورای رهبری حذف شد لذا آن زمان هنوز حذف نشده بود، آقایان این پیشنهاد را دادند که اول درباره شورای رهبری بحث شود، تقریباً حدود 2 ساعت درباره این موضوع بحث کردیم، من البته در ضمن این بحث یادداشتی به هیئت‌رئیسه دادم که امام (ره) درباره رهبر آینده یک‌چیزهایی فرموده‌اند و خطاب به آنها گفتم آن مطلب را مطرح کنید. آقای هاشمی در جواب پیام ما که یادداشت داده بودیم، گفتند باید مسئله شورایی تمام شود و زمانی که به بحث فرد رسیدیم آن مسئله مطرح می‌شود.
ما هم ساکت شدیم تا بحث شورایی به اتمام برسد، افراد موافق و مخالف درباره شورایی شدن رهبری صحبت کردند و وقتی رأی‌گیری شد، شورایی شدن رهبری رأی نیاورد و بنا شد به مصادیق بپردازیم و رهبری «فرد» باشد؛ در این وضعیت اسامی افرادی مانند آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی مطرح شد که ما دیدیم اگر این مسائل مطرح شود معلوم نیست به کجا برسد لذا دوباره یادداشت کتبی دادم و هم سرپا بلند شدم و گفتم آن یادداشتی که بنده درباره توصیه امام)ره) در خصوص رهبر آینده داده بودم، الآن وقتش است که آن را بگویید، مرحوم آقای هاشمی رفسنجانی که جلسه را اداره می‌کرد گرچه مرحوم آیت‌الله مشکینی نیز حضور داشتند به اعضای خبرگان گفت: که پیشنهاد آقای شبستری این است که اشاراتی که امام(ره) درباره رهبری آینده داشته‌اند را بگویم چراکه من اطلاع دارم.
ایشان گفت از من خواسته‌اند آن مطالبی را که امام(ره) فرموده شهادت دهیم و بگوییم آیا موافقید؛ صدای اکثر آقایان بلند شد و گفتند بلی، اگر الآن نگویید پس کی خواهید گفت؟ بنابراین ایشان شروع به بیان کردند.
آقای هاشمی گفت یک مورد نظر امام (ره) بعد از عزل منتظری از قائم‌مقامی مطلبی را شنیدیم که در پاسخ به کسانی که می‌گفتند ما با عزل منتظری دچار مشکل می‌شویم، گفتند باوجود «سید علی خامنه‌ای» شما مشکل و غصه‌ای نخواهید داشت. یک‌بار هم وقتی مقام معظم رهبری در کُره سخنرانی می‌کردند آن زمان که رئیس‌جمهور بودند و از تلویزیون پخش می‌شد، حاج احمد آقا خدمت امام(ره) بود و به ایشان گفته بود که صحبت آقای خامنه‌ای خوب مجلس را گرفته و جذب کرده است که امام آنجا فرموده بودند ایشان شایستگی رهبری دارد.
این دو مطلب را ایشان نقل کردند و گفتند من و آقای موسوی اردبیلی نیز آنجا حضور داشتیم که امام این مطالب را درباره رهبر آینده فرمودند؛ آقای موسوی اردبیلی نیز در آن جلسه حضور داشتند و این موضوع را تائید کردند بنابراین این مسئله زمینه را فراهم کرد که تصمیم‌گیری زودتر انجام گیرد؛ البته این را سابقاً گفته‌ام و بازهم می‌گویم اگر برفرض اشارات حضرت امام(ره) هم نبود قطعاً غیر از آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای ما به فرد دیگری نمی‌رسیدیم چراکه از ایشان صالح‌تر کسی وجود نداشت منتها به اینکه موضوع به این سرعت انجام گرفت و با اکثریت قاطع به اتمام برسد قطعاً نظرات امام(ره) مؤثر بود؛ درواقع توصیه‌های امام (ره) باعث سرعت در تصمیم‌گیری و نظر اکثریت قاطع شد.
وفات
محسن مجتهد شبستری در ۲۶ آبان سال ۱۴۰۰ به‌دلیل ایست قلبی، در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت و ۲۸ آبان در قم، تشییع و با اقامه نماز میت توسط آیت‌الله نوری همدانی در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.
در پی درگذشت مجتهد شبستری، آیت الله خامنه‌ای، در پیامی درگذشت وی را تسلیت گفت و او را از جمله موفق ترین روحانیون فعال در خدمات اجتماعی و هدایت عمومی و اداره‌ی حوزه‌های علمیه در تهران و تبریز و زحمات ایشان در دوران طولانی امامت جمعه تبریز فراموش نشدنی است و آثار ماندگار آن مرحوم در حوزه علمیه تهران را توصیف کرد.
منابع:
مختصری از تاریخ شبستر 104-106
دانشنامه ائمه جمعه کشور 712-713
مفاخر آذربایجان 301-302
تبریز ما 1300/3- 1301
دوره اول مجلس شورای اسلامی 229
مجلس شورای اسلامی دوره چهارم 342
مجلس شورای اسلامی دوره پنجم 278
