محمد مجتهد شبستری در سال ۱۳۱۵ در شبستر (آذربایجان شرقی) چشم به جهان گشود. وی در ۵ سالگی به اتفاق خانواده برای سکونت به تبریز منتقل شد. در سال ۱۳۳۰ برای تحصیل در علوم اسلامی وارد حوزه علمیه قم گردید.

مدت ۱۸ سال در این حوزه به تحصیل و تحقیق در فلسفه و کلام اسلامی، فقه و اصول و تفسیر پرداخت و در بالاترین سطوح حوزوی تحصیلات خود را به پایان رساند. و در سال ۱۳۴۸ دو تن از مراجع تقلید شیعه و مرحوم دکتر سید محمد بهشتی از وی دعوت کردند تا برای ادارۀ مرکز اسلامی هامبورگ (آلمان) به آن کشور برود.

او این دعوت را پذیرفت و به اتفاق خانواده به شهر هامبورگ رفت و در آنجا اقامت گزید. وی با سمت مدیر مرکز اسلامی هامبورگ مدت ۹ سال در کشور آلمان اقامت داشت. اقامت در اروپا برای وی فرصتی پیش آورد تا با تسلط بر زبان آلمانی در فرهنگ و تمدن غرب به ویژه فلسفه جدید و الهیات مسیحی از نزدیک مطالعات و تحقیقاتی به عمل آورد.

او در این مدت برای شرکت در سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی فلسفی و الهیاتی و سخنرانی در آنها بارها به کشورهای مختلف اروپایی، عربی و آمریکا سفر کرد و با شخصیت‌های برجسته مسیحی، یهودی، بودایی و مسلمان در نقاط مختلف جهان به گفتگو نشست و با آنان دربارۀ چالش‌های علم و فلسفه جدید با الهیات ادیان بزرگ جهان تبادل نظر کرد و فراوان از آنان آموخت.

مجتهد شبستری در سال ۱۳۵۷ به ایران بازگشت. در آن سال طلیعه‌های انقلاب اسلامی ایران یکی پس از دیگری آشکار می‌شد. وی که در دوران اقامت در آلمان نیز فعالیت سیاسی جهت استقرار دموکراسی در ایران را در برنامه خود قرار داده بود، پس از پیروزی انقلاب در ایران با شور و علاقه وافر وارد صحنه‌های سیاسی شد، مقالات فرهنگی سیاسی وی در مجلات و روزنامه‌های معتبر آن دوران انتشار می‌‌یافت و سخنرانی های او هم از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد.

در سال ۱۳۵۸ وی به نشر یک مجله تئوریک (دو هفته یک بار) به نام اندیشه‌ اسلامی پرداخت. اما به علت بروز مشکلات مالی از این مجله ۱۵ شماره بیشتر منتشر نشد. این مجله در عین حال که در سمت و سوی حمایت و حراست از انقلاب حرکت می‌کرد از روند اوضاع سیاسی نیز به صراحت انتقاد می‌نمود. در اولین دوره انتخابات مجلس شورای ملی پس از انقلاب وی از آذربایجان شرقی به نمایندگی مجلس شورا انتخاب شد. او در آن مجلس از جمله نمایندگان آزادی خواه بود که در عین طرفداری از انقلاب منتقد روند اوضاع سیاسی بودند و آراء و افکار خود را بدون پروا در مجلس و رسانه‌ها بیان می‌کردند.

وی پس از پایان دوره اول مجلس شورای اسلامی چون با روند اوضاع سیاسی کشور موافق نبود از شرکت در دوره دوم انتخابات خودداری کرد. در همان سال‌ها وزارت علوم جمهوری اسلامی ایران از وی دعوت کرد عضویت هیأت علمی دانشگاه تهران را بپذیرد وی با استقبال از این دعوت در دانشکده الهیات و معارف اسلامی، گروه فلسفه و کلام اسلامی مشغول تدریس شد و سپس به گروه ادیان و عرفان همان دانشکده انتقال یافت. در سالهای بعد وی به رتبه دانشیاری و سپس رتبه «استاد تمام» ارتقاء یافت.

او در دانشکده الهیات، سال های متمادی در رشته‌های کلام تطبیقی، تاریخ ادیان تطبیقی و عرفان تطبیقی (یهودیت، مسیحیت، اسلام، بودیسم و هندوئیسم) در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری تدریس کرد. راهنمائی و یا مشاوره ده‌ها رساله کارشناسی ارشد و دکتری در دروس تخصصی یاد شده را بر عهده گرفت.

مجتهد شبستری در سال ۱۳۷۶ کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت» را منتشر کرد. وی قبلاً بخشی از موضوعات این کتاب را برای دانشجویان کارشناسی ارشد دانشکده الهیات تدریس کرده بود. با نشر این اثر به زبان فارسی، چشم‌انداز جدیدی برای پژوهشگران علوم دینی و خصوصاً دانشوران حوزۀ علمیه قم گشوده شد و آنان با موضوعی بسیار مهم یعنی نسبت کتاب و سنت که همیشه دو منبع اصلی علوم اسلامی بوده‌اند با هرمنوتیک جدید برای اولین‌بار، آشنا شدند.

در سال های بعد کتاب ها و مقالات متعددی در این باب نوشته شد آراء وی نیز مورد مخالفت‌ها و موافقت‌های زیاد قرار گرفت امّا بالاخره هرمنوتیک جدید جای خود را در ادبیات دینی معاصر ایران باز کرد.

وی تحقیقات و مباحث خود را برای روشن‌تر ساختن نظریاتی که مطرح کرده بود همچنان ادامه داد و در سال های پسین کتاب های «ایمان و آزادی»، «نقدی بر قرائت رسمی از دین» و «تأملاتی در قرائت انسانی از دین» را منتشر کرد. که هر کدام از آنها به گونه‌ای به همان مسئله پرداخته‌اند. وی در بیست سال اخیر ارتباط علمی و فلسفی خود با جهان غرب را همواره حفظ کرده و در سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی متعدد که به مباحث الهیات تطبیقی و یا گفتگوهای میان ادیان مرتبط است شرکت نموده و در آنها سخنرانی کرده است.

مجتهد شبستری در ۵ سال اخیر بنا به دعوت دانشگاه وین (اتریش) و دانشگاه بن (آلمان) نظرات خود در باب نسبت متون دینی اسلام با هرمنوتیک جدید و نسبت اسلام دموکراسی و حقوق بشر را برای دانشجویان رشته‌های اسلام‌شناسی و حقوق آن دانشگاه‌ها به صورت درس گفتارهای فشرده (Vorlesung) تدریس کرده است.

از وی مقالات متعددی به زبان های آلمانی و عربی در مجله‌های تخصصی اروپایی و عربی منتشر شده است. صاحب‌نظران متعددی مقالات او را به آلمانی و انگلیسی و عربی و ترکی ترجمه و منتشر کردند و یا بر افکار او نقد نوشته‌اند بیشتر این مقالات را می‌توان در سایت‌های اینترنتی به دست آورد.

در سال ۱۳۸۵ که موج بازنشسته کردن استادان دگراندیش دانشگاه های ایران راه افتاد با اینکه ۱۹ سال بیشتر از خدمت رسمی مجتهد شبستری در دانشگاه تهران سپری نشده بود و او تنها استاد تمام گروه ادیان وعرفان دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران بود و گروه آموزشی نیاز مبرم به حضور او را اعلام کرده بود وی را مشمول بازنشستگی اجباری سنی کردند. پس از بازنشستگی، دو دانشگاه‌ از آلمان و اتریش جهت تدریس از وی دعوت به عمل آوردند ولی او به علت وضعیت نامساعد مزاجی آن دعوت‌ها را نپذیرفت.

در سال ۱۳۸۶ آخرین نظریات وی در باب هرمنوتیک متون دینی اسلامی (قرآن) به صورت یک مقالۀ مفصل با عنوان «قرائت نبوی از جهان» و یک مصاحبه با عنوان «هرمنوتیک، تفسیر دینی جهان» در شمارۀ ۶ فصلنامۀ مدرسه منتشر شد که مخالفت ها و موافقت‌های دامنه‌داری را برانگیخت.

در این مقاله و مصاحبه برای اولین بار وی این نظر را را مطرح کرد که قرآن کریم، «کلام نبوی» پیامبر اسلام است و محصول وحی است و نه خود وحی، قرائتی است توحیدی از جهان در پرتو وحی. بحث ها و چالش های انگیخته شده پیرامون این نظریه همچنان ادامه دارد. نظرات مجتهد شبستری در باب این موضوع در مقالات «قرائت نبوی از جهان» شمارۀ ۱ تا ۱۴ منتشر شده است.

مجتهد شبستری از آغاز تأسیس دائره‌المعارف بزرگ اسلامی عضو شورای علمی این دائره المعارف بوده و مقالات متعددی از وی در این دائره‌المعارف به چاپ رسیده است.

سوابق علمی-اجرایی

عضو شورای عالی علمی مرکز دايرة المعارف بزرگ اسلامی از بدو تأسيس تاکنون

مدير بخش کلام مرکز دايرة المعارف بزرگ اسلامی

مدير مرکز اسلامی هامبورگ از 1349-1358ش

استاد گروه ادیان و عرفان دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران: تا 1385ش (19 سال)

استاد مدعو دانشگاه وين، و دانشگاه بن آلمان

تالیفات کتاب ها: 

ايمان و آزادی، تهران، طرح نو، 1376ش؛

تأملاتی در قرائت انسانی از دين، تهران، طرح نو، 1383ش؛

جامعه انسانی اسلام، تهران، کانون نشر و پژوهش های اسلامی، بی‌تا؛

“سه گونه قرائت از سنت در عصر مدرنيته”، در مجموعه سنت و سکولاريسم، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، 1381ش؛

گفت‌وگوهای فلسفۀ فقه: مصطفی ملکيان، محمد مجتهد شبستری، ناصر کاتوزيان، علی عابدی شاهرودی، صادق لاريجانی، دفتر تبليغات اسلامی حوزهء علميه قم 1377ش؛

نقدی بر قرائت رسمی از دين (بحران ها، چالش ها، راه‌حل ها)، تهران، طرح نو، 1379ش؛

هرمنوتيک، کتاب و سنت: فرآيند تفسير وحی، تهران، طرح نو، 1375ش؛

(ترجمه) پژوهش‌هايی درباره قرآن و وحی، اثر صبحی صالح، انتشارات نشر و فرهنگ اسلامی، تهران، 1362ش؛

مقاله ها:

“معنای عدالت در قرآن”، آيين، آذر و دی 1388، شماره 24 و 25؛

“اجتهاد، جع ميان اصول ابدی و تغييرات اجتماعی”، دادنامه، تير 1388، شماره 1؛

“چرا بحران دينی به وجود می‌آيد”، بازتاب انديشه، تير 1382، شماره 39؛

“فرايند فهم متون”، نقد و نظر، تابستان و پاييز 1374، شماره 3 و 4؛

“تأويل و تفسير در اسلام”، کيهان فرهنگی، دی 1372، شماره 105؛

“قرائت نبوی از جهان”، فصلنامه مدرسه، 1386، شماره‌های مکرر؛

“مفهوم سنت برای مسلمانان، نگاه دينی يا آنتروپولوژيک”، مقالات و بررسی ها، زمستان 1375، شماره‌های 59 و 60؛

“الکلام الوحيانی و معانيه المتنوعه عند المتألهين المسلمين”، قضايا اسلامية المعاصرة، السنة حادی عشر 1428، العددان 33 و 34؛

“الحداثة و المعرفة الدينية”، قضايا اسلامية المعاصرة، السنة الخامسة عشرة، شتاء و ربيع 1432، العددان 45 و 46؛

“حقوق بشر، متون اديان ابراهيمی، حق مالکيت خداوند”، بازتاب انديشه، فروردين 1383، شماره 48؛

“معنای کلامی وحيانی در نظر متکلمان مسلمان”، زمستان 1371 و بهار 1372، شماره های 53 و 54؛

“مردم سالاری دينی از کدام زاويه؟”، بازتاب انديشه، خرداد 1381، شماره 17؛

“پرواز در ابرهای ندانستن”، بازتاب انديشه، تير 1379، شماره 4؛

“حق، تکليف، حکومت”، بازتاب انديشه، فروردين و ارديبهشت 1379، شماره 1؛

“چگونه می‌توان در جهان معاصر از خدا سخن گفت؟”، پژوهش نامه ادبيات کودک و نوجوان، تابستان 1378، شماره 17؛

“سه گونه دانش در سه قلمرو”، نقد و نظر، زمستان 1374، شماره 5؛

“مبانی زبانشناختی تفسير عقلانی وحی”، مقالات و بررسیها، 1369، شماره 49 و 50؛

“زندگی، هدف، معنا”، نامه ميبد، تابستان 1380، شماره 2؛