شیخ نجم الدین گیلانی صدراعظم شاه اسماعیل صفوی نخستین پادشاه خاندان صفوی بود. آرامگاه ایشان در شمال شهر خامنه در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. پس از اینکه سلطان علی میرزا پسر سلطان حیدر صفوی که از تیرگان شیخ صفی الدین بود کشته شد و هواخواهان صفویه، اسماعیل میرزا و دو برادر دیگرش را به اردبیل بردند و سپس از اردبیل به ولایت گیلان انتقال دادند. زیرا اهالی گیلان و مازندران عموماً شیعی مذهب و غالباً از معتقدان و مریدان خاندان صفویه بودند.

شاه اسماعیل بنیانگذار امپراتوری صفوی شناخته می‌شود. او با کمک قزلباش‌ها، علویان و صوفیان، ساختار قدرتمندی را در ایران ایجاد کرد. همچنین، مذهب شیعه را به‌عنوان مذهب رسمی اعلام کرد مدتی در شهر رشت ماند و پس از مدتی از رشت به حدود «لشته نشا» رفته، از آنجا به «لاهیجان» وارد شد و «کارکیا میرزا علی» حاکم آنجا که از دودمان سادات و از اولاد امام حسن مجتبی (ع) بود مقدم اسماعیل میرزا را با اعزار و اکرام فراوان پذیرفت. در لاهیجان مولانا شمس الدین لاهیجان قرائت قرآن و مقدمات عربی را به اسماعیل میرزا می آموخت و شیخ نجم الدین گیلانی مقدمات ریاضیات و علم نجوم و حکمت درس می داد.

آنگاه که گردونه حوادث، اسماعیل میرزا را در مسیر کشور داری قرار داد و او به تخت نشست «شیـخ نـجم الدین گیلانی» را به منصب عالی امیرالامرائی با اختیارات مطلق منصوب کرد. شاه اسماعیل صفوی بعد از گسترش حاکمیت خود بر همه قسمت های ایران آن روز، به منظور دیدار با اهالی تبریز وارد آذربایجان شد در این سفر شاه به ولایت نامبرده، «امیر نجم الدین گیلانی» دچار تب شد و به تدریح بیماری وی شدت یافت تا هنگامی که اردوی قیزیلی باش از تبریز بیرون آمده و به جانب شبستر و سواحل دریاچه ارومیه روانه بود.

(شیخ نجم الدین گیلانی وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی در حین سفر وقتی به خامنه وارد شدند امیر نجم الدین با ابتلای به بیماری پلورزی یا «ذات الجنب» و شدت بیماری به رحمت خدا رفت. (حدود سال 915 ق) شاه اسمــاعیل صفوی دستور داد جـسد او را به نجف اشرف انتقال داد امیر نجم الدین گیلانی مردی فاضل و سیاستمداری لایق و قابل بود و چون به منصب وزارت اعلی رسید و صاحب اختیار و اقتدار شد، در اصلاح مال کشور و  دفع و رفع اختلال و فساد و در تمرکز عایدات دولت و منع حیف و میـل بیت المال خدماتی بسزا کرد و مرگ وی پادشاه جوان صفوی را از داشتن وزیری شایسته محروم ساخت و اندوهی که وی بر خاطر پادشاه عارض گردید مدت ها آثارش در نهان و آشکار از چشم ندیمان و مصاحبان وی پوشیده نمی ماند.

بعد از وفات امیر نجم الدین گیلانی روزی چند در تمام دوایر دولتی به مراسم سوگواری پرداختند و پس از یک هفته منصب و مقام وی که عبارت از وکالت و نیابت شخصی پادشاه بود بر اثر توصیه هایی که مرحوم نجم الدین گیلانی در حضور پادشاه به عمل آورده بود به امیر یار احمد اصفهانی تفویض یافت و امیر مزیور نجم ثانی لقب یافت.

شاه اسماعیل فرمان داده بود که جسد شیخ نجم الدین گیلانی را به نجف اشرف انتقال یابد ولی از ظواهر امر برمی آید که انتقال جسد به نجف امکان پذیر نشده است. بنابراین کسی که در این آرامگاه به خواب ابدی فرو رفته جز شیخ نجم الدین گیلانی فرد دیگری نیست، شیخ با اینکه در شبستر مریض شد و هدفش نیز گردش در سواحل دریاچه ارومیه بود در خامنه رحل اقامت افکند. این امر نمی تواند تصادفی باشد، بلکه باید علت آن را در جای دیگری جستجو کرد.

انگیزه این گزینش این بوده است که خامنه در آن زمان مرکز تجمع شیعیان و عارفان بوده است و به همین خاطر امروزه یکی از محله های جنوبی خامنه به اسم «محله خانقاه» خوانده می شود و روشن است که بدون عارف و صوفی، خانقاه مفهومی ندارد.

منبع:
نوشته آقای موسی طهمورثی خامنه در وبلاگ خامنه