میرزا فتحعلی آخوند زاده فرزند محمد تقی و نوه حاج احمد آخوند زاده نویسنده، روشنفکر، مشروطه خواه و فعال سیاسی بود. وی همچنین اولین نمایشنامه نویس ایران می باشد. میرزا فتحعلی آخوند زاده در یکی از شهرهای آذربایجان کنونی به نام نوخه به دنیا آمد. این شهر تا قبل از جنگ‌های ایران و روسیه یکی از شهرهای ایران بود، اما بعد از بروز جنگ های ایران و روسیه و انعقاد قرارداد گلستان، ضمیمه روسیه شد.
پدر وی میرزا محمد تقی کدخدا همه کاره خامنه بود پس از چندی مغضوب حکومت شده، خانواده را به امان خدا رها کرد و در سال ۱۲۲۶ق به شهر «شکی» (نوخا) قفقاز رفت و در آنجا دختر برادر در برخی منابع دختر خود ملا علی اصغر مشهور به حاجی آخوند، که روحانی آن شهر بود را به زنی اختیار کرد. حاصل این ازدواج فتحعلی بود سبب آوازه فتحعلی به آخوند زاده میرزا علی اصغر بود که مشهور به حاجی آخوند بود.
میرزا فتحعلی به سال ۱۲۲۷ق در چنین محیطی به دنیا آمد و به سال ۱۲۳۰ق به خامنه مراجعت نمود همسر میرزا محمد تقی سر ناسازگاری آغازید و پس از گرفتن طلاق به همراه فرزندش میرزا فتحعلی به مشکین شهر نزد عموی خود میرزا علی اصغر رفت و در آن سامان پرورش یافت نزد عموی مادرش به تحصیل پرداخت و به همراه عموی مادرش در سال ۱۲۴۱ق رهسپار گنجه شد.
به تشویق عمو در سلک دانشجویان دینی وارد آمد و پس از آشنایی با میرزا شفیع، مسیر اندیشه و زندگی او دگرگون شد. زبان روسی را فرا آموخت و در قشون، روس مترجم نایب السلطنه قفقاز شد و به رتبه سرهنگی نایل آمد. اندیشه های آزادی خواهانه داشت و مروج تغییر خط بود. شعر می سرود و صبوحی تخلص می کرد لقب مولیر شرق به خاطر نمایشنامه هایش بدو اعطا شد. نامبرده را می توان پدر روشنفکری ایران خواند وی به زبان های عربی روسی، ترکی و فارسی تسلط داشت.
هوش سرشار استعداد شگرف بیان شیوا و ابتکار در قالب بیان اندیشه ها به همراه زمان سنجی و جلو زدن از قافله حال ویژگی های بارز او بودند. نامبرده به تاریخ ۱۲۹۵ق در تفلیس به دیار باقی شتافت و در قبرستان مسلمانان که از آثار شاه عباس صفوی است، مدفون گشت. اندیشه های میرزا فتحعلی آخوند زاده نام کتاب نغزی است از بزرگ تاریخ نگار روزگار مشروطیت، دکتر فریدون آدمیت که بمانند سایر کتاب هایش بسیار ستودنی و ارجمند می باشد.
اندیشه‌های او بر اندیشمندان جنبش مشروطیت ایران از جمله میرزا آقاخان کرمانی، میرزا ملکم‌خان، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقا تبریزی و دیگران بسیار تأثیر گذاشت. او در زمان ورود به تفلیس بود که با تئاترهای گرجستان آشنا شد. در این تئاترها اغلب آثار گوگول، آستروفسکی و مولیر به صحنه می‌رفت. از آن پس بود که دست به کار نگارش نمایشنامه شد.
آخوندزاده در کنار فعالیت‌های فرهنگی، دارای اندیشه‌های سیاسی خاصی بود که محوریت آن را مسائلی چون سکولاریسم و آزادی غربی تشکیل می‌داد. آخوند زاده دغدغه ایران را داشت. او معتقد بود که علت عقب‌ماندگی ایرانیان نا آگاهی است سکولاریسم مهم‌ترین محور اندیشه آخوندزاده بود. آجدانی در کتاب خود در رابطه با التزام آخوندزاده به سکولاریسم نوشته است: «آخوندزاده یک سکولاریست مصمم و از مدافعان سرسخت قانون اساسی دنیوی و هوادار جدی تفکیک مطلق سیاست و دیانت از یکدیگر و مخالف نفوذ و دخالت شرعی و روحانی در حکومت و سیاست بود».
از نظر آخوندزاده همه انسان‌ها آزاد به دنیا آمده و حق برخورداری از آزادی را دارند. او معتقد به مساوات و برابری همه انسان‌ها بود و بر این اساس از نبود تفاوت حقوقی میان زنان و مردان سخن می‌گفت و اعتقاد داشت نباید فرقی میان زنان و مردان از لحاظ حقوق وجود داشته باشد.
فتحعلی آخوندزاده پس از سال ها تلاش در راه فاصله انداختن بین ایرانیان و دیانت و عدم توفیق در این راه، عاقبت در سن ۶۷ سالگی در سال ۱۲۹۵ ق در تفلیس درگذشت و او را در قبرستان مسلمانان به خاک سپردند.
نمونه شعر
جلدی از کتاب خودش در رابطه با تغییر رسم الخط را به صدر اعظم دولت استانبول با نام فواد پاشا تقدیم نمود ولی در پی عدم تمایل کارگزاران حکومت ایران در سفارت دولت عثمانی، این کار بی نتیجه مانده رهسپار تفلیس شد و قصیده ای در ۸۰ بیت سرود، ابیاتی از قصیده چنین است:
که ناگاه يك مردك زرد چهر به جام مرادم بر آمیخت زهر
به پیش وزیران و را راه بود مرا دشمن دین و دولت نمود
ازو هیچ شد رنج ده ساله ام شنید آسمان از زمین ناله ام
به ناچار برگشتم از خاک که ماندن در آن جا مرا بود شوم
آثار مکتوب
۱) قصص سبعه؛
(۲) الفبای جدید و مکتوبات
(۳) مقالات
(۴) تمثيلات
(۵) شش نمایشنامه و یک داستان به نام های «حکایت ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر»، «حکایت خرس قولدورباسان»، «حکایت موسیو ژوردان حکیم نباتات و مستعلی شاه مشهور به جادوگر»، «سراب»، «حکایت وکلای مرافعه تبریز»، «یوسف‌شاه سراج» و «حاجی قره»
(۶) ستارگان فریب خورده حکایت یوسف شاه سراج؛
(۷) مكتوبات كمال الدولة؛
(۸) تلقین نامه
(۹) نقد انشای رضا قلی خان هدایت؛
(۱۰) تاریخ خطوط اسلامی؛
(۱۱) معایب خط کنونی
منابع
1) مرآة الشرق ۸۵۵/۲-۸۵۷
2) دانشمندان آذربایجان 2-1
3) رجال ایران ۵۵/۳-۵۸
4) مدرسه معرفت خامنه ۳۸-۳۳
5) مؤلفین کتب چاپی ۷۵۹/۴-۷۶۱
6) شبستر و پیرامون آن ۱۳۱ – ۱۳۸
۷) تسوج در گذر تاریخ ۱۵۱-۱۵۳
8) گونه ای بررسی و تحقیق در مورد اوضاع ،طبیعی اقتصادی و انسانی شبستر ۱۱۷
۹) نگاهی به تاریخ و جغرافیای ،شبستر تسوج و صوفیان ۴۱۹-۴۲۰
۱۰) تبریز شهر اولین ها ۱۰۷-۱۱۵؛ ۲۸۵-۲۹۰
١١) ريحانة الأدب ۴۲/۱-۴۳
۱۲) تذکره شعرای آذربایجان ۴/۵-۶
۱۳) نامه ارسباران ۱۲۵/۴-۱۲۶
۱۴) کتاب شناسی جامع آذربایجان شرقی ۲۱۲۳/۴ – ۲۱۲۵، ۲۲۱۸-۲۲۱۹، ۲۲۳۲
۱۵) اثر آفرینان ۱۶/۱
۱۶) دايرة المعارف مصاحب ۷۰/۱
۱۷) از صبا تا نیما ۳۴۲/۱-۳۵۸
۱۸) صد سال داستان نویسی ایران ۱۸/۱-۲۰
۱۹) فعالان اصلاح الفبا و تغيير خط ۳۲-۳۹
20) موسی نجفی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مؤلفه‌های دین، تجدد و مدنیت در تأسیس دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381، ص 162.
21) لطف‌الله آجدانی، روشنفکران ایرانی در عصر مشروطیت، تهران، نشر اختران، 1386، ص 43.
22) مصطفی تقوی‌مقدم، فراز و فرود مشروطه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1384، ص 14.
23) مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، دبیرخانه دائمی همایش‌ها، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1391، ص 110.
24) موسی نجفی و موسی فقیه حقانی، همان، ص 162.
25) فاطمه عروجی، «زن در اندیشه میرزافتحعلی آخوندزاده (1227- 1295 ه.ق 1812- 1878 م)»، ایران نامه، دوره جدید، سال 1، ش 1 (بهار 1395)، ص 316 و رک: فتحعلی آخوندزاده، مکتوبات کمال‌الدوله، به اهتمام علی‌اصغر حقدار، باشگاه ادبیات، 1395.
