پروفسور محمد مبارز علیزاده در سال ۱۹۱۱ در شهر خامنه در استان آذربایجان شرقی متولد شد. اولین تحصیلات خود را در مدرسه «معرفت» خامنه در زادگاهش فرا گرفت. و در سن 8 سالگی جایزه ای که شیخ محمد خیابانی برای شاگرد برتر تعیین کرده بود به ایشان اهدا شد. علیزاده که مادرش را در سنین پایین از دست داده بود، در 11 سالگی زندگی مستقلی را آغاز کرد و نزد یک تاجر مشغول به کار شد.
مبارز علیزاده که در جوانی به نهضت آزادی ایران پیوست، از رود آراز گذشت و در سال ۱۳۰۷ به نخجوان آمد. در سال ۱۳۱۰ وارد دانشکده سیاسی کمونیست ماوراء قفقاز در تفلیس شد تا به آرزوی دیرینه خود در زمینه آموزش جامه عمل بپوشاند. پس از فارغ التحصیلی از آنجا، مبارز علیزاده که به باکو آمده بود، در مقطع فوق لیسانس مؤسسه آموزشی آذربایجان تحصیل کرد و همزمان در آن مؤسسه به تدریس پرداخت. چون بر زبان و ادبیات فارسی تسلط کامل داشت به یکی از شخصیت های علمی جمهوری آذربایجان تبدیل شد.
ایشان در طول جنگ جهانی دوم، بخش پخش خارجی را در کمیته رادیو دولتی سازماندهی کرد و اولین سردبیر در بخش شد.
در سال ۱۳۰۷ به نخجوان و سپس به تفلیس رفت و به تحصیلات دانشگاهی خود ادامه داد. در سال ۱۳۱۱ دوره دانشگاه کمونیستی قفقاز را به پایان برد. در ۱۳۲۵ دانشنامه فوق دکتری گرفت. از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۴ رئیس دانشکده خاورشناسی دانشگاه دولتی جمهوری آذربایجان بود.
در سال ۱۳۴۷ پایان نامه دکتری خود با موضوع «توسعه اندیشه های دموکراتیک در ادبیات فارسی قرن نوزدهم- بیستم» دفاع کرد. مبارز علیزاده که از آگاهان عمیق ادبیات شرق به ویژه ادبیات ایران است خدمات بی نظیری در تربیت چندین نسل از ایران پژوهان در آذربایجان انجام داده است.
این اندیشمند برجسته ایران شناس و شرق شناس آذری آثار بسیاری از شعرای ایرانی از جمله فردوسی، رودکی، نظامی گنجوی، فضولی، جامی، شهریار، میرزاده عشقی، پروین اعتصامی، سیمین بهبهانی، لاهوتی و محمد علی افراشته را نیز به زبان آذری به رشته تحریر در آورده است.
از آثار ایشان میتوان به چند مورد زیر اشاره نمود: فردوسی و آذربایجان، خلاقیت سیمین بهبهانی، ترجمه لیلی، غزل ملا محمد فصولی و مجنون و زندگی و اندیشه نظامی می باشد و از ترجمه های معروف ایشان می توان از «یوسف و زلیخا» عبدالرحمن جامی و «شاهنامه» فردوسی و قبله حضرت امام خمینی (ره) و اشعار شاعران آذربایجانی چون صمد وورگون، ممد رحیم، سلیمان رستم، حسین عارف و … را به زبان های فارسی و آذری ترجمه شده است را اشاره کرد.
کتاب زندگی و اندیشه نظامی یکی از آثار ارزشمند آقای محمد مبارز علیزاده به همراه دو نفر از همکارنشان است این مجموعه حاضر ترجمه چند گفتار عالمانه و با ارزش پیرامون زندگی و اندیشه نظامی، سراینده پیشتاز زمان خود در آذربایجان، و سخنگویان پیرو مکتب نوین شعری او در سده هشتم است که از تاریخ ادبیات آذربایجان انتخاب و به فارسی درآمده است.
رییس دانشگاه دولتی باکو با اشاره به شخصیت برجسته این شرق شناس، گفت: تلاش های علمی این عالم بزرگ ترجمه های ارزشمند ایشان در تاریخ علمی کشورمان ماندگار است. پرفسور محمد مبارز علیزاده در دانشگاه های مختلف جمهوری آذربایجان دانشجویانی زیادی را تربیت کرد که امروز در حال تدریس در مراکز علمی کشور هستند.
ایشان همچنین در مطالعه و ترجمه میراث نمایشنامه نویس و فیلسوف بزرگ آذربایجانی میرزا فتالی آخوندوف سهم بسزایی داشت. او رساله فلسفی « نامه‌هایی به کمال‌الدوف » آخوندوف را به طور کامل از فارسی به آذربایجانی ترجمه کرد و به صورت کتاب جداگانه منتشر کرد.
ابوالقاسم لاهوتی شاعر سرشناس ایرانی و محمد علیزاده دوستی صمیمانه ای دارند. در نتیجه این دوستی، تک نگاری دانشمند «ابوالقاسم لاهوتی: خلاقیت و مبارزه» پدیدار شد.
‘واصم محمد علی اف ‘ رییس دانشکده الهیات دانشگاه دولتی باکو در وصف شخصیت ایشان گفت: استاد مبارز علیزاده از ۱۵ سالگی سرودن شعر را در ایران آغاز کرد و تاریخ هزار ساله ایران را در سینه خود داشت. ترجمه بیش از ۵۵ هزار بیت شاهنامه فردوسی به زبان آذری که سه بار تجدید چاپ شده از شاهکارهای ارزشمند مبارز علیزاده است.
وی ۲۷ سال از بهترین ایام عمر خود را صرف ترجمه «شاهنامه» فردوسی کرده است. این عالم ، تا آخرین لحظات عمر خود فعالیت های علمی و دانشگاهی را ترک نکرد و در نهم آوریل سال ۱۹۹۴ میلادی ۲۰ فروردین ماه سال ۱۳۷۳ شمسی دارفانی را وداع گفت.
رایزن سفارت جمهوری اسلامی ایران در باكو در كنفرانسی که برای یادبود ایشان برگزار شده بود اعلام کرد با اشاره به شخصیت برجسته این شاعر ایرانی الاصل ترجمه كتاب قبله عشق حضرت امام خمینی (ره) توسط پروفسور محمد مبارز علی زاده نشان از علاقمندی ایشان به رهبر انقلاب اسلامی ایران است.
منبع
مطالب همایش علمی به مناسبت نودمین سالگرد ولادت استاد ممد مبارز علیزاده. باکو، 2001
